image

Rico Tambornino
II scutinem dallas olmas

Rico Tambornino

Il scutinem dallas olmas

image

Per Erna

Cuntegn

Part I

El zuppau dalla riva

Spescha e la peina da mort el cantun Grischun
Commentari da dr. fil. Martín Camenisch

Part II

Las olmas ella casa da miu tat
Plaid sin via da Rico Tambornino

Cu la tatta mava a prender penetienzia

Il Heinrich ed igl aug che legeva wildwests

Ils Talianers vegnan

Ils sogns ella casa da miu tat

Il giavin dallas casas

Igl um cul Kudelsky

La tatta, il resti suten e la moda digl aug

Il tschaler da glatsch

Ils Fellmanns vegnan

Igl aug dalla vespa e la mar

La stanza cotschna

Biografia

Engraziament

PART I

El zuppau dalla riva

1

Ei era il davos d’avrel e la primavera targlinava aunc adina. Bein fuva igl unviern seretratgs entochen sur ils cunfins digl uaul, mo dapi jamnas maltractava ina malaura suenter l’autra la val. Tscheu e leu semussava ussa il sulegl denter ils nibels sdrappai dapart dad in suffel criu che sturscheva e sblatschava la roma dall’ogna. In sguschem e ramurem fuva ei che carscheva e diminueva e sesperdeva murend enzanua el labirint dallas islas.

«Tedlei, tedlei, tedlei… curdadas ein las mascras, fini barlots, sulazs e saults e fiastas.

Springida ei la tschendra sin mintga tgau sturschiu. Tedlei, tedlei, tedlei… quel culla faultsch gizzada ei gia pinaus en siu canvau»,

pareva l’ogna orchestrada dil vent da scutinar. Da bass mo ed el ritmus culs bufs dil suffel. Ni – fuva ei forsa il murmurem dad uldaunas che sortevan en tals dis neblus bugen ord il tschallat dallas auas?

Agl um che seseva gia d’uriala sin in crap agl ur dalla riva mavan snavurs dil dies giu. El veva viult si il culier da siu tschiep da carpun e furschava ils mauns in encunter l’auter. In’uriala veva el gia persequitau co ina merlotscha dall’aua fageva catscha sin estga. Co ella sfunsava el stgir-blau dalla buola e cumpareva puspei cul bec plein scriulas. E co ella sgulatschava naven e svaneva cun sia preda zanua el spessom dalla riva per cuort suenter puspei turnar e setschentar sil medem crap.

In nunstunclenteivel utschi, ha el tertgau.

Gie, ils animals han adina quitau da lur pigns. Han negins desideris, negins giavischs, neginas illusiuns. Enconuschan ni turpetg ni cuolpa. Han mai da dar sclariment per lur cunfar.

Ils patratgs digl um eran stgirs. Sefitgavan incuntin sin lezza notg. Ina notg che fuva stada plein gargiaments. Ina notg sco fatga pils cudizzems dil tentader. Ina peisa pareva da smaccar el cun tutta forza denter la crappa dil Rein.

Il meglier fuss stau, sch’el fuss scappaus. Tochen ch’ei fuss aunc stau uras. Ussa denton era ei memia tard. E ricla nezegiava lidinuot pli. Mo quels egls, quels egls mets dalla femna persequitavan el dapi lu di e notg. Eran en ses patratgs, en ses sentiments, en ses siemis.

Gie, las notgs cun quella femna madira eran stadas plein deletg. En sia bratscha veva el gudiu l’amur pli che mai. Ei fuva stau lev da surmenar la dunna, suenter pauc ugliem veva ella dau suenter. Ina buna caschun fuva ei stau e nuot auter. Igl um dapi meins naven en survetsch jester, ina dunna che sesenteva bandunada. Lu il tscheiver, il sault, la fiasta. Zuar fuva ella gia in tec sils onns, mo aunc adina stagna e bein proporziunada. Ed ussa! Tgi vess era detg ch’ella fetschi tuttenina pretensiuns? Ussa ch’il mariu fuva morts. E ch’ella seigi probablamein en speronza? En speronza dad el lu aunc?

Sco per sedeliberar da tut quei ballast eis el tuttenina siglius en pei. Ei sestendius, sescurlaus ed ha fitgau ses peis el sablun. Ha brancau crappa, carpuna, pugnadas sablun e lenna e mislau la tocca sin tuttas varts che l’aua ei sprizzada. La roma secca agl ur dalla riva ei sfraccassada ed igl utschi tementau mitschaus mo cun breigia el cagliom.

«Na, mai e pli mai dun jeu suenter, na mai…» El ei seretenius amiez in moviment plein flad e cul suadetsch giu per la fatscha. Ha respirau grevamein. Ha tedlau cun bucca aviarta. Tgei fuva quei stau? In clom? In griu? Sia subschientscha veva registrau ei mo agl ur. El ha schau curdar il crap ch’el teneva aunc enta maun avon ses peis. Ed en quei mument ei in girun sedistaccaus ord il greppatsch da tschei maun dalla riva. Ha sgulatschau cun sias termentas alas ed ei svanius el fuostg brentinus che sesalzava ussa incuntin ord il letg dil Rein.

Aunc in liung mument eis el staus sidretg denter la crappa. Ha strusch pli udiu co las auas tschalattavan e ramuravan e sdrappavan vid ils urs da lur rivas. Enten far brin ha el lu bandunau il liug, zugliaus en ina nova dracca che pendeva gia d’uriala sur igl uaul dallas islas.

2

El ha priu il trutg suenter il Rein ora. Permiez las palius e tras igl uaul dad ogna. En tuttacass ha el vuliu evitar dad entupar enzatgi. Ils biars, carschi e buobanaglia, eran tuttina aunc sils funs. La stad era sigl ault e la cuntrada respirava grevamein el step dil tard suentermiezdi. Visavi il Grep Ault nua ch’il Rein fageva ina storta quitava el dad udir vuschs. Zuppaus ell’umbriva dad in carpun ha el spitgau in mument e tedlau. Denton udiu nuot. Mo in scutinem confus dall’ogna ch’in buf dil vent veva tuttenina muentau.

Cu il sulegl taccava vid il horizont, ha el contonschiu igl ault da Darvella. Leu eis el passaus sur la punt dil Rein senza entupar in’olma da carstgaun.

Las casas da Lumneins ha el untgiu. Bandunau la via cuort suenter la storta e drizzau ses pass viers il cagliom dalla riva. Sefuritgaus atras il spessom bass entochen ch’el ha anflau in plaz adattau. Cheu, nua ch’el sesanflava ussa, curreva il Rein ladamein. Denter puozs, dutgs, bauns da sablun e muschnas deva ei era tscheu e leu scrottas pastira surtratgas cun crappa.

Sco in animal da rapina silla catscha ha el igl emprem observau siu territori, laghegiau sin tuttas varts, tedlau. Aua sgurghigliava levamein, daguttava. Insects sussuravan el step. Schiglioc nuot.

Pilvermo in lagugn ideal. Da cheu anora pudeva el surveser in grond toc dalla via, ils praus sur e sut via, las casas ed ils clavaus digl uclaun. Ses senns, dapi dis agitai, sequietavan plaunsiu.

Ell’umbriva dad ina spina da grava ha el tratg ora siu tschiep, ha cavigliau el cun quitau sil sablun, ei semess miez per liung ed ha spitgau. Contemplau en intervals da minutas la cuntrada davon el, persequitau denteren il sgulatschem irritont dallas libellas. Il tuntignem da mustgas e tavauns era monotons, pliras gadas fuss el bunamein sedurmentaus.

Jeu sun memia baul, ha el tertgau, probablamein ha ella aunc targlinau in’uriala giu Danis. Bein negin che mava en tutta calira pil lan entuorn. Nun ch’el stuevi.

Quei che pertuccava el deva ei denton paucas letgas pli. La Catrina fuva, sco ella pretendeva, el quart meins da gravidonza. Ei mava buca ditg pli ed igl entir vischinadi tschintscherlava sur dil fatg. Sur dil fatg turpegius. La lètg cun siu um era numnadamein stada senza figlialonza. Mo lu, cuort avon la mort dil mariu, eis ella vegnida en speronza. Tgi era bein igl um turpegius che ha rut la lètg cun ella, ferton che siu um fuva en survetsch jester, sedumandavan ins beingleiti. Tgi era bein il bab digl affon? In scandal maisudiu smanatschava, sche tut quei vegneva alla glisch. La glieud era buca tuppa, saveva trer las conclusiuns.

Dis, gie jamnas gia veva el encuretg februsamein ina sligiaziun per siu problem. Notgs ch’el strusch veva durmiu pli. Daco, daco mo fuva quella femna aschi stinada? Pliras gadas veva el gia plidentau ella, igl emprem culla buna, lu veva el empruau cun smanatschar. Mo ella, tgau dir, veva pretendiu ch’el maridi ella, immediatamein. Ha, el e maridaglias? Lu aunc cun ina mediocra senza funs e praus e dil reminent bia memia veglia per el? Mai e pli mai: oz e buca pér damaun stueva el far finis cun quei smalediu embrugl. Il mudergem e tulanem stinau dalla dunna stueva calar. Ina gada per adina.

Ina gretta stermentusa ha tuttenina tschaffau siu intern. Siu cor ha battiu tochen culiez, las poras da sia pial ein sesaviartas ed han bugnau sia camischa cun suadetsch freid. In mument ha el respirau cun bucca aviarta. Il ramurem en sias ureglias ei sesminuius, ferton che siu cor ha midau frequenza.

Puspei secalmaus, ha el stendiu ora las combas marventadas. Ei era il davos da zercladur, in di senza vent. Ord il funs dall’isla carschevan plaunsiu las umbrivas dalla sera. Ella caglia era ei aunc adina step. Sulet la feglia pendusa dils salischs tremblava levamein, muentada per in jota dallas fladadas dil Rein. Mo leu, el lontan, nua che la val sepusava encunter damaun, era aunc adina buc’olma perpeis.

«E sch’ella vegn buc?» ha el detg miez dad ault e furschau culla palmamaun sur sia fatscha. Spuentau ina mustga. Empruau da fugentar ils patratgs stgirs ed omnipresents che mudergiavan el dapi dis. Patratgs che menavan el pli e pli agl ur da stermentus precipezis. Exact dapi ch’ella veva detg ch’ella seigi en speronza, pretendiu ch’igl affon seigi dad el, mo dad el. Co insumma saveva ella pretender quei, ella che alzava pli che bugen la rassa per beinenqualin?

Gretta ha enserrau danovamein sia gula, brancau cun grefla gita afuns en sia beglia. Pressapauc sc’in somnambul ha el palpau suenter in crap. In crap neidi e rodund, formaus e mulaus el termagl dallas auas. In bi crap pilvermo che schischeva ussa caulds e sco fatgs per in cert intent en siu maun. El ha pesentau el cun penibel quitau bunamein, ha schau lischnar el dad iSes egls, drizzania palmamaun en l’autra, ferton che ses patratgs sgulatschavan. Maletgs sepresentavan avon il horizont da siu intern Maletgs irritonts igl emprem, lu pli e pli horribels. Maletgs denton ch’el veva sez carmalau neuasi ord il funs da si’olma. Maletgs che cudizzavan, giavinavan e mudergiavan el trasora il davos temps.

Per in liung mument ha tut entuorn el piars sias conturas. Ses egls, drizzai viers igl intern, han registrau mo pli umbrivas diffusas. Lu tuttenina ina furada, ina piztgada dolorusa permiez sia gaulta dretga. Sco ord il nuot. Il reflex ina slaffada a sesez, in schliep.

«Smalediu!» ha el griu. Igl insect ei mitschaus, ha denton danovamein attaccau. El ei siglius en pei, ha schau curdar il crap e fatg smanis sc’in miezdesperau. In ratun dall’aua, spuentaus ord sia eriadad apatica, ei sesalvaus tementaus en in puoz dasperas.

El ha sevilau e smuldiu dad ault, zappitschau il pastg dil contuorn. Lu ha el spidau sin in det e furschau sur la plaga frestga.

Tut anetg eis el denton seretenius en ses moviments. Leuvi, nua che la via fageva in caraun enviers igl uclaun da Lumneins, vevan ses egls registrau in moviment. Il funs veva parturiu ina cumparsa.

«Ha, ella vegn, finalmein!» Ladinamein ei tut puspei stau present. Siu plan, igl intent, sia finamira. Il tulanem en sia gaulta ha calau immediatamein. Emblidadas eran pil mument las stentas, il spitgem lungurus dad in entir suentermiezdi. El era ussa cumpleinamein allerts, senteva co il saung sgurghigliava en sias veinas. Tgisà, ha el tertgau, forsa dat ei tuttina ina sligiaziun per miu problem. In’autra sligiaziun, sche pusseivel.

«Finalmein!» ha el detg siper sesez e dad ault. E quei pliras gadas. Sia pazienzia veva purtau fretg. Daveras: ella era stada o Danis e turnava ussa a casa.

«Jeu vi plidentar ella, aunc ina suletta davosa gada. U ch’ella desista da tut las pretensiuns ni ch’jeu rumpel siu smalediu stinau caprezi.»

Era quels plaids ha el detg dad ault, en tutta ruasseivladad, cun saung freid, sco ins di. El ha aunc spitgau entochen ch’ella contonschi ils dus clavaus sut igl uclaun, lu ha el bandunau cun pass preschonts la caglia. El fuva aunc giuvens e svelts, in um sil meglier, in um plein forza. Ils clavaus che schischevan ussa bracs en lur atgnas umbrivas ha el contonschiu en in dai.

«Ti cheu?» ha ella dumandau surstada e cun vestas cotschnidas. Immediat ha ella giu il cor che marclava ellas tempras. Saveva buca, sch’ella dueigi selegrar dalla surpresa ni forsa plitost temer igl um che steva tuttenina davon ella, plein flad e cun egls da luf.

«Jau hai detg ch’jeu vegni encunter a ti, ni has emblidau? Nus stuein tschintschar in cun l’auter, aunc ina davosa gada, ussa immediat e senza fers e firlefanzas», ha el detg.

Speronza sefageva valer egl intern dalla dunna en pitgiras. Ei era mo ina fleivla fladada, mo ina che fageva tuttina tremblar si’olma. Sco sch’in suffel vess muentau leu ina pintga fadetgna. Ha el forsa tuttina midau meini, ha ella tertgau. Umens drovan temps Stauncla dil liung viadi ha ella vuliu seser sill’aissa che surveva per baun avon il nuegl.

«Na, buca cheu.» El ha mussau cul det ella direcziun da Zignau. Leu, nua che la via fageva ina storta viers la punt, s’avischinavan vitturins. Ella ha targlinau in amen, mo ha lu dau triev ad el entochen sut clavau. El schurmetg dad in suitger brac ein els semess el pastg.

«Ussa teidla», ha el entschiet il discuors, «ti enconuschas miu meini, jeu maridel buca tei, mai e pli mai! Cala cun quei tulanem!»

«Mo daco pomai? Nus savessen tuttina ver bi in cun l’auter, ti ed jeu, ed aschi ina paupra sco ti tratgas forsa sun jeu lu era buc, mo mira.» Cun quels plaids ha ella tratg in’ura dad argien e duas guldas ord il sac dalla rassa. Ina reacziun spontana, pertgei las custeivladads s’udevan gnanc ad ella. Il tenschider giu Danis veva dau ad ella l’ura ed ils raps culla cunzina da purtar tut tier igl urer a Campliun.

Ses egls sbrinzlavan, cu el ha viu las custeivladads. Sche ti fas ella orda peis, sas ti gest aunc prender quei, ha el tertgau.

Per in liung mument han denton omisdus cuschiu. Mintgin zugliaus en ses agens patratgs. La dunna enconuscheva denton memia bein igl um sper ella. Siu entir esser transpirava en quei mument leu detschartadad, gretta, violenza e buc il davos ina desperaziun supprimida mo cun breigia Tut quei ha la dunna registrau ed aunc pli. E sia tema carscheva: ella ha vuliu sesalzar, forsa fugir. Ils vitturins eran ussa damaneivel. Ins udeva clar e bein lur vuschs.

«Stai cheu, ni…...!» El ha brancau la canviala dretga dalla dunna ed ha teniu ella afuns. «Fai buca tuppadads. Quei cheu ei nos fatgs e quels van tier a negin auter » Sia vusch era stetga, ses egls camegiavan. Sinquei ei ina merlotscha siglida ord il spessom dil suitger, ei setschentada sigl ur dil lidimer ed ha entschiet a schulitgar grittentada. Gronda passadetgna ha en quei mument tschaffau igl intern dalla dunna. Sia vusch tremblava cu ella ha detg: «Mira tuttina quei utschi leu, el defenda siu igniv, ses pigns, ei quei buca bi?»

«Ah, tschontscha buc aschi tup, tgei han utschals da far cun nies problem?» Ella ha denton insistiu. «Ins di che las merlotschas stettien fideivlas ina a l’autra entochen la mort. Daco, di pomai, savein era nus buca star ensemen, ti ed jeu? Nus savessen ver bi in cun l’auter, ussa che miu um ei morts essan nus gie libers dil tuttafatg. E nies affon ha tuttina il dretg dad enconuscher siu bab. E lu, co vi jeu insumma subsister sco dunna persula, cunzun els temps grevs e stgirs, tgi schurmegia ina dunna persula cun in affon da negin? Di, vul ti veramein che tiu agen affon daventi in bastardau?»

«Quescha immediat, el ei buc il miu, ti has aunc giu plirs, quei ei pli che enconuschent..»

«Ah, seludems, parlahanzas dad umens irritai, co vul ti insumma saver quei? Ni creis ti forsa era mintga manzegna che cursescha per las ustrias entuorn?»

La slaffada ei suondada sil fletg. Totalmein perplexa ha la dunna mirau agl um tut agraden. Laguttiu ina, duas gadas, lu sentiu co larmas fagevan vau.

«Daco pomai, daco? Igl ei tuttina tiu affon, jeu engirel Ina dunna sa quei franc e segir. Ni has emblidau che ti eis vegnius tier mei lezza notg suenter il tscheiver? Has lamentau che ti seigies daus en in foss e seigies tut bletschs. E buca mo lezza sera, has emblidau? Aunc duas autras notgs has ti passentau en mia bratscha. Ed ussa vul ti sefar ord la puorla, vul esser responsabels per lidinuot. Jeu hai adina tertgau che ti seigies in um ferm e da bien caracter. Ina trumpada fatala, sco jeu vesel, ti eis in buglialatg sco aunc biars auters.»

Ella ei siglida en pei ed ha teniu serrau ils pugns, promta per sedefender. Las larmas culavan insurin giu per sia fatscha.

«Per la davosa gada», ha el griu, «tias lamentaschuns vi jeu buc udir pli. Ti eras lezza sera calirada, fagevas bials egls ed eras plein giavin, levas far l’amur aschibein sco jeu…»

«… amur numnas ti quei?»

Ella ei puspei sebessa el pastg, cunscienta che tutta stenta, tut cumbat per siu dretg e pigl avegnir digl affon aunc buca naschiu fuvan vans. Igl um sper ella seschava buca perschuader. Siu entir patertgar fuva cumpletamein dirs ed egoistics In’immensa tristezia surprendeva la dunna. Ina peisa sc’in grep smaccava ensemen siu intern In patratg, in sulet aunc, sbrinzlava neuasi da si’olma. Fugitivs era el, da pauca speronza. In davos serebalzar desperau dad in’olma en pitgiras.

«Mira mo, tut quei ch’jeu possedel regalel jeu a ti. »

Plaunsiu ha ella aviert ils nuvs da sia blusa. Igl um ha dau in’egliada plein sprèz silla dunna. Lu ha el ris, na, giappau: «Aha, ti vul pagar, ti vul cumprar l’amur, ti vul lumiar mi’olma taluisa. Ina tala schluonza eis ti pia! Ussa, pér ussa muossas ti tia vera fatscha. Na, na, cheu fas ti lu in quen dil tuttafatg falliu. Jeu numnadamein, gliez sappies mo, jeu selaschel ni perschuader ni surmenar. Ed aunc enzatgei: jeu survegnel adina quei ch’jeu vi.»

Denton fuva il sulegl ius da rendiu. Ord il funs dalla val carscheva la sera cun ried. Ell’aria, ussa meins cametscha, sussuravan tavauns. Hirundellas fagevan catscha sin insects Ina lodola da prada accumpignava siu sgol acrobatic cun schulitgem variont. Tut ella natira veva siu uorden, tut harmoneva quella sera leu entuorn ils dus carstgauns sut il clavau dado Lumneins.

Mo tut quei encurschevan els secapescha buc. En els eran la desperaziun, il disuorden, il caos s’ignivai.

Igl um ei levaus en pei sco emprem. Senza mirar aunc ina gada silla dunna ha el bandunau il liug che fuva ussa enzugliaus ell’umbriva dalla. sera La dunna ha aunc alzau levamein in bratsch, mo in fleivel moviment sco per tener anavos igl um. Ei era mo in reflex, pertgei ella saveva che tut sia stenta fuva stada vana. Surprida da tristezia eis ella aunc sesida in mument sil baun avon. clavau Ha mirau suenter agl um che s’allontanava pli e pli en direcziun dil vitg da Zignau. Pér cu ella ha viu ch’el drizzava ses pass decisivamein viers la punt sur il Rein, eis era ella semessa en moviment. Cun pass grevs ed in cor plein temas e quitaus.

Pli tard, cu il mal ei vegnius alla glisch, han plirs pretendiu da ver viu ni udiu enzatgei. Aschia era ina vischina da Darvella Sut. Ina sera denter far brin sesanflavien ella e siu um sil baun avon casa, ha ella raquintau. Ei seigi stau suenter in di step ed els levien prender si l’aria frestga che sesalzavi enten far notg ord las auas dil Rein Tut seigi stau quiet sco adina. Mo lu tuttenina hagi ei dau in schliep e sin quel seigien enzacons utschals ners probablamein tgapers ni curnaglia – sgulai ord il zuppau dalla riva ed hagien carschlau, tementai ch’els fuvien. Pli gronds patratgs giudlunder hagien els denton buca fatg.

Era in dils vitturins ei s’annunziaus enzacons dis pli tard ed ha detg ch’el hagi viu ina sera in um ed ina dunna sper in clavau dado Lumneins. Enconuschiu hagi el denton negin. Dau en egl seigi ad el sulet ch’igl um fagevi smanis cun sia bratscha sco da spuentar mustgas. Mo lu tuttenina seigien els stai svani.

La remarca che ha dau a plirs da patertgar ha lu ina vischina dalla giuvna vieua fatg: treis dis in suenter l’auter hagi ina hazla carschlau giu dil pirer sper casa, treis gadas giu dil medem rom ed adina il suentermiezdi pressapauc dallas medemas uras Avertiments indiscutabels che enzatgi el vischinadi seigi dalla mort, ha ella concludiu, e plirs devan il tgau.

Propi perdetga fuss il Rein staus. Lez cuscheva denton sco adina en caussa. Liberaus la sera in bien ton dallas auas da neiv che sgurghigliavan aunc adina cun ried giu dils aults, ruassava el ina cuorta notg en sias rivas braccas denter la punt da Zignau ed il Grepault. Ruassau veva quella sera era il Josef Anton Brancazi visavi il Grepault. Suenter ver pescau uras senza ver pigliau cua veva el enten far brin pachetau ensemen siu hardumbel da pesca. Amiez in baun da sablun e cul dies encunter in carpun, formaus e mulaus dallas auas grondas, tedlava el in liung mument il scutinem e murmurem dil Rein ch’el enconuscheva sco strusch in auter. Tuttenina fuva igl um curdaus si ad el. Quel veva – suenter ver traversau la punt – bandunau la via encunter Darvella Nuota enzatgei extraordinari. Mo daco – aschia veva il pescadur reflectau – fuva il viandont entraus el cagliom dalla riva e restaus leu? Cuort suenter era lu aunc ina dunna passada sur la punt. Aha, veva el tertgau, puspei dus che ston far in misteri ord lur amicezia. Auters patratgs veva el buca fatg, caussas d’amur interessavan el plitost pauc.

Mo tuttenina veva el udiu quei griu, zuar miez stinschentaus dil murmurem dall’aua. Mo ei fuva stau in griu, in griu dad ina creatira mudergiada. Da gliez fuva el staus segirs. Ed il medem mument fuvan andas sedistaccadas dil puoz sper la riva ed eran sgulatschadas sur siu tgau che lur alas vevan dau schlops.

Tut quei veva el denton raquintau a negin. Insumma teneva el tschelau tut quei ch’el observava. E quei gia daditg. Pils pli biars carstgauns valeva el tuttina per in fantast, per in tup era, per in malspirtau. Cert, el piteva da temps en temps. Quei senteva el sez. Ses sentiments curdavan dad in extrem en l’auter. Fuvan auters leghers, era el trests ni il cuntrari. Si’olma era zaco dividida en duas parts. Per muments veseva el tut clar, sco da mirar tras in cristagl. Mo lu, magari cuort sissu, pareva si’olma smaccada dad ina murdetscha. Lu vegneva ei stgir en siu intern Ni ch’el veseva glieud ed animals che existevan insumma buc, fantoms eba. Els cumparevan tuttenina en stiva, sesevan cun el davos meisa, sortevan ord la scaffa da resti en sia combra da durmir ni naschevan tuttenina ord las auas dil Rein. Zaco veva el empriu da viver cun tut quels spérts. Els fagevan dil reminent lidinuot ad el. Els fuvan denton l’empudientscha ch’el era daventaus spuretgs, curios, retratgs en siu esser. Pli baul targevan ils cumpogns magari si el: «Sep Antoni, di, has puspei viu igl aug Giuli on clavau, ti sas bein, quel ch’era revius sil ladretsch per far l’amur culla fumitgasa, mo che era amiez l’acziun curdaus tras la ruosna giun nuegl e sesturnius. » Ni: «Di ina gada, Sep Antoni, has puspei viu l’uldauna dallas téttas grondas giu sper il Rein? Vegns perquei aschi tard a casa?»

Talas tschontschas permalavan el entochen sil funs da si’olma. Per schurmegiar sesez veva el gleiti empriu da quescher. La glieud capeva tuttina buc el. Aschia veva el era cuschiu pli tard, cu biars auters discurrevan tut empaglia sur dil cass.

3

Ils dus da fenadur digl onn 1847 entuorn la duas il suentermiezdi ha Georg Anton Tomaschett, in vischin da Trun che era sin via da Zignau encunter vitg, fatg sut Darvella ina scuvretga horribla: vegn pass giusut la via veglia e mo malamein zuppaus dad in cagliom era in cadaver human sternius ora. Schischeva leu cun bratscha stendida ed il tgau fitgaus denter la crappa ch’ins vess pudiu tertgar ch’el hagi cun sias pli davosas zaccuossas aunc empruau da sefuritgar viaden el cauld e humid dil tratsch. Pressapauc sc’in insect monstrus.

Igl um era per in liung mument sco paralisaus. La gronda plaga aviarta el tgau dall’unfrenda avon ses peis fageva sgarschur ad el. E lu, dapertut quei saung stgir – saung vid il pastg, saung vid la crappa dil contuorn, taccas da saung vid la feglia. Tgei terribla caussa fuva succedida cheu? Bein in sgarscheivel malfatg, ha el, revegnius plaunsiu dil schoc, reflectau. L’unfrenda che schischeva cheu en ina posiziun grotesca giudapeis ad el ha el enconuschiu memia bein. El ha perquei buca targlinau ditg ed ha alarmau il president dil vischinadi. Ensemen cul docter Johannes Pobitzer, il medischiner da Trun, ei lez immediatamein semess sin via encunter Darvella.

Buca mo las autoritads, era plirs vischins ein spert vegni neutier ed han constatau unanimamein ch’ei setracti dalla bara maltarschinada dalla vieua Maria Catrina Derungs da Trun. Ina dunna da 36 onns, sesenta a Campliun. Ella sesanflavi matei – secund il meini da plirs sin viadi encunter casa. Probablamein eri ella stada a Danis tier il tenschider Leu schavi ella numnadamein savens colurar teila. Ina speculaziun che fageva senz’auter senn, sesanflava tuttina in fasch teila damaneivel dalla bara el pastg.

In fatg smisereivel, in cass criminal, denton clar e capeivel ad in e scadin che steva el step da quei di pamfili ella caglia e fitgava sia egliada cun snueivel respect e sgarschur silla cavazza dall’unfrenda, ina cavazza tut nera dalla sanganada. Tgi che veva commess quei malfatg era numnadamein staus immens crudeivels: la tempra dretga a tuts veseivla era sfraccada, era mo scalgias pli cun urs gits e faleins amiez in gnoc saung encugliau. Sgreffels e bottas plein saung rebattiu sin frunt e vestas schiglioc alvas e sereinas Insumma: saung els cavels, saung vid la detta, saung ner dapertut nua ch’ins mo mirava. E sin quei saung baus e mustgas e muschins tut che buglieva. In sussurar monoton che carscheva e diminueva sco undas alla riva dad in lag.

Suenter ch’il docter Pobitzer veva viult la bara, han ins aunc stuiu constatar ina secunda greva blessura aviarta. Era la tempra seniastra fuva spalancada talmein ch’ins veseva igl ies dalla cavazza. La mort era bein stada la consequenza da quellas duas smisereivlas fridas. Quei factum han era ils laics radunai immediat viu en. Mo tgi pomai fuva staus el stan da far enzatgei semegliont? Era in assassin bugliac daus a dies a sia unfrenda, probablamein senza che tala vessi giu il minim presentiment, ni setractava ei cheu forsa tuttina dad in accident? Cunzun ils umens radunai scutinavan in a l’auter lur meinis.

Ei ha denton aunc cuzzau in mument avon ch’ils radunai ein plaunsiu serevegni dil schoc. Els han empruau da spuentar la buobanaglia che sependeva cun egls gross e mutschegna giu pil nas vid las caultschas ed ils librocs isai da lur babs. Mo lezs, pli sturschi e sfraccai che schiglioc, vevan pil mument negina autoritad Stevan leu sco tons vuts siper las preits dalla baselgia Culs mauns en sac Pil mument silmeins. Pér las mummas ein lu stadas hablas da far uorden. Ei mava tuttina pil beinesser spirtal da lur affons.

E suenter che dunnas e mattatschaglia eran s’absentadas, han ils umens priu giu las capialas, plaunsiu, sco tals che spetgan proximamein fridas. In scutinem monoton accumpignava lur moviments e simava tras la caglia sco il sussurem dil vent. Il medem mument ha in nibel curclau il sulegl. Sia umbriva curdava cun in schem sur il liug. Sco l’ala gigantesca dad in tschéss. Ina giuvna singluttava. Ella fuva ina dallas paucas che era aunc restada anavos. Enzatgi zappitschava ella caglia e svidava siu magun cun stermentusas convulsiuns. Enzacons scurlavan il tgau, negin fageva ina remarca.

Lu ha ina sgagia carschlau. Duas gadas. Per biars in presadi maluardau. Ladinamein han plirs fatg il segn dalla crusch. Auters han fixau cun egliada temeletga il contuorn. Igl Anton dils Cristoffels, in pur ledi da Criedi, in pur aunc sil meglier, era alvs sc’ina rida. Il desideri per la vieua, quella femna plein fiug, veva mudergiau el di e notg. Dapi jamnas, dapi meins. Veva midau el en in tgaun irritau. Ussa schischeva ella morta denter la crappa Probablamein assassinada. E sco ei pareva sescagnava ussa la tgapramenta per si’olma peccaminusa.