1
2
Ruperta
Bautista
Edición bilingüe
bats’i k’op-español
(La denominación “tsotsil”es un apelativo dado por el Estado-nación, mientras “bats’i k’op” es la denominación
de sus hablantes.)
3
el ala
del tigre
03
Me’on
ts’ibetik
Letras
humildes
5
Rememorando a todos aquellos
hermanos y hermanas de todas las razas
que han dado su vida para un mundo
donde se incluyan muchos mundos.
6
Yu’un skotol jchi’iltik buch’utik
jelav yunenalik te
sa’el lekil kuxlejal.
unenal ulp’ijel
Yunenal jkuxlejale
ulp’ij batel te xoyanel ye kuxlejal,
yich’oj tal te yav yok sk’ob jts’umbal li bats’i antsune.
Li kunenale ma’al sat laj yak’ yo’nton
te stojobtasel nopbenaletik,
yu’un sk’u’iltas te lekilal li jlumal chukbil
te sjelvel yo’vinik xcha’vok’al xa a’biletike.
K’alal jelav xa jtob a’bile
joyp’in tal jsat te tana k’ak’al
anta muyuk k’usi jel.
Xp’echlajan to li untike,
li me’eletike me’ontasbilik k’uchal jch’ul me’tik balamil,
li antsetike ilbajinbilik te k’uxul kuxlejal,
li me’onetike smuk’ul epal ikatsin yabtelik xmuk’ub batel svokolik.
7
Li muk’tik nail chanunetike nojem te jlajesvanejetik,
li snakleb ch’ulnaetike u’ninbil te ach’ j-altsajesvanejetik,
ilbajinbil to li lekilale,
li jtusanej k’opetik sye’sbaik xchonsbaik,
li muk’tik p’ijil yabat tak’ine
mu snaik me oy xch’ulelik.
Yantike xjots’lajan te stak’in jk’ulejetik te sp’ejlejel balamil.
8
A todas aquellas compañeras y hermanas
que dieron sus años jóvenes para la construcción
de un mundo con justicia.
juventud evaporizada
La juventud de mis años
se evaporó en una mueca del destino,
marcada por las huellas de mi historia de ser mujer originaria.
Mi juventud cedió con un corazón ciego
en la sublevación de pensamientos
para vestir de libertad a mi pueblo,
encarcelado desde más de cinco siglos.
Después de las entrambas de décadas
giro a mi extensión presente
y los sucesos no se mudaron.
Aún están los niños descalzos,
las ancianas despojadas como la madre tierra,
las mujeres estropeadas por la desconsolada realidad,
los obreros agigantando las horas de trabajo para ganar miserias.
9
Los institutos colmados de impositores,
los santuarios eclesiales ocupados de modernos feudos
la justicia continúa violada,
los políticos prostituyendo a la política.
Los científicos y urbanos peones
del capital ignorantes de su existencia.
Y otros, rascando una moneda internacional.
10
Ts’ibalbil yu’un buch’utik
yak’oj skuxlejik
te xchapanel yantik balamiletik.
li’ to oyun
Anta o’oni li’ to oyun,
jujuntik jtsob likel jts’ibtak,
sulajtik te ch’ich’.
Anta o’oni li’ to oyun,
tana muyuk xa kip,
kabatinoj jba jtuk.
Anta o’oni li’ to oyun,
nocholun te stojol li ik’al altsajel
chi slubtsanun yalele.
Anta o’oni li’ to oyun,
xchi’uk svokol snichimal jk’op xchi’uk sbel jol ko’nton
tijanbil stuk’al te lajesel yu’un jk’ulejetik.
Anta o’oni li’ to oyun.
11
A todas aquellas personas
que ofrendan su vida
para construir otros mundos posibles.
sigo aquí
Y yo sigo aquí,
recogiendo una a una mis letras,
preñadas de sangre.
Y yo sigo aquí,
esta vez con escaso brío,
escoltada por mi soledad.
Y yo sigo aquí,
encajada a un abatimiento lóbrego
que me arrastra al fondo.
Y yo sigo aquí,
con mis versos y pensamientos resistiendo encañonamientos
y emboscadas de la “civilización”.
Y yo sigo aquí.
12
muk’ta me’nal
Umul avanel chpojvanik te yik’al lumal balamil,
xchamamet xojobal chk’elvan li jch’ulme’tike,
jtij tsintsinetike stijbeik sk’inal slametel xchapanel k’op.
K’ux te jol o’ntonal stuetel yik’ lajelal,
xchijijet bek’ tuk’etik stilesbik spat xokon jteklum,
staki yajemal a’biletik nak’ajtik te xch’ayemal o’ntonal xcha’ lok’ xch’ich’el.
Sts’ototet sk’uxul sesajbatel li osile,
nak’ajtik te sbek’ satiletik yaltsajesel utbail,
x-ok’olet yo’nton li lekilale.
13
indigno dolor
En el color de la tierra los gritos en silencio resisten,
entristecida luna observa,
guitarreros conciertan una canción al ritmo del combate.
Pestilente muerte duele en la memoria,
lluvia de bombardeos incendia al pueblo,
sangran las cicatrices de los años arrinconadas en el olvido.
Remolino de dolor apuñala el ambiente,
las pupilas hablan la fatiga de esa algarrada,
llora el corazón de la libertad.
14